Uluslararası ve bölgesel insan hakları metinlerinde de düzenlendiği üzere devletler, kişileri özgürlüğünden mahrum ettiğinde bu kişilerin hayatını, güvenliğini ve sağlığını korumak görevini üstlenir. Bu görevin bir istisnası olmadığından doğal afetlerde de devletin mahpusların insan haklarını geliştirme ve koruma görevi devam eder. Afet öncesinde, sırasında ve sonrasında ceza infaz kurumlarında yapılacak planlamalar, alınacak önlemler ve sağlanacak hizmetler devletin sorumluluğundadır. Bu bilgi notunda mevzuatta bulunan ve afetler dolayısıyla düzenlenen istisnalar derlenmeye çalışılmıştır.
Yakınlarınızla iletişim
Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin İnfazı Hakkında Kanun (İleride İnfaz Kanunu olarak anılacaktır.) ve Ceza İnfaz Kurumlarının Yönetimi ile Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin İnfazı Hakkında Yönetmelik’te (İleride İnfaz Yönetmeliği olarak anılacaktır.) doğal afet durumlarında mahpusların yakınlarıyla iletişime geçebilmelerine dair özel düzenlemeler yer almaktadır. Buna göre ölüm, ağır hastalık ve doğal afet gibi durumlarda mahpuslar, yakınlarıyla derhal görüşme hakkına sahiptir (İnfaz Yönetmeliği madde 74/2-c). Bu hak, anne, baba, eş, çocuk ve kardeşlerinizin bu durumları yaşaması halinde disiplin cezanız olsa bile engellenemez (İnfaz Kanunu madde 42/4, İnfaz Yönetmeliği madde 74/2-b). Ayrıca Adalet Bakanlığı’nın kararıyla bu durumlarda mahpusların telefonla görüşme süreleri ve sınırları artırılabilir (İnfaz Yönetmeliği madde 74/2-f).
İnfaz Kanunu
- Haberleşme veya iletişim araçlarından yoksun bırakma veya kısıtlama
Madde 42- (1) Haberleşme veya iletişim araçlarından yoksun bırakma veya kısıtlama cezası, hükümlünün bir aydan üç aya kadar mektup, faks ve telgraf almak ve yollamaktan, televizyon izlemekten, radyo dinlemekten, telefon etmekten ve diğer iletişim araçlarından yararlanmaktan tamamen veya kısmen yoksun bırakılmasıdır.
…
(4) Anne, baba, eş, çocuk ve kardeşlerin ölüm veya ağır hastalıkları ile doğal afet hallerinde yapılması gereken haberleşmeler ve avukat ile ilişkilerde bu madde hükmü uygulanmaz.
İnfaz Yönetmeliği
- Telefonla görüşme hakkı
Madde- 74/2- Telefonla görüşmeleri aşağıda belirtilen esaslara göre yapılır:
…
b) Disiplin cezaları olsa bile, anne, baba, eş, çocuk ve kardeşlerin ölüm veya ağır hastalıkları veya doğal afet hâllerinde, hükümlülerin telefon görüşme hakları hiçbir şekilde engellenemez.
c) Açık ve kapalı kurumlardaki hükümlüler; altsoy, üstsoy, eş ve kardeşlerinin ölüm, ağır hastalık, salgın hastalık veya doğal afet hâllerinde, kuruma ait telefon ve faks cihazından derhal yararlandırılır. Bu hâlde, yapılan telefon konuşmaları o haftaya ait konuşma hakkından sayılmaz. Görüşmeler, tutanak ile belgelenir ve tutanaklar özel bir dosyada saklanır.
…
f) Hükümlüler görüşebilecekleri yakınlarından bir veya birden fazla kişi ile haftada bir kez ve bir telefon numarasıyla bağlantı kurarak kesintisiz görüşme yapabilir. Herhangi bir nedenle görüşme gerçekleşememişse daha önceden bildirilen numaralardan bir diğeriyle görüşebilir. Konuşma süresi görüşme başladığı andan itibaren on dakikayı geçemez. Deprem, salgın hastalık, doğal afet gibi zaruri hâllerde Bakanlık kararı ile telefon ile görüşme süresi ve sayısı artırılabilir.
Doğal afet, ölüm ve ağır hastalık durumlarında disiplin cezanız olup olmadığına, normalde hangi gün telefon hakkından faydalandığınıza ya da o hafta telefon hakkınız kalıp kalmadığına bakılmaksızın hapishane idaresi, yakınlarınızla telefon ya da faks yoluyla iletişime geçmenizi sağlamalıdır. Eğer arama yapmanıza rağmen yakınlarınıza ulaşamadıysanız tekrar arama yapabilmeli, yakınlarınızla iletişim kurma ihtiyacınıza göre bu haktan birden fazla kez yararlanabilmelisiniz. Bunun için idareye yazacağınız bir dilekçeyle iletişim kurma ihtiyacınızın da sebebini belirterek talepte bulunmanızı öneririz. Talebinizin reddedilmesi halinde infaz hakimliğine, infaz hakimliğinin de talebinizi kabul etmemesi halinde itiraz merci olarak ağır ceza mahkemesine ve devamında Anayasa Mahkemesi ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne başvurabilirsiniz.
Ölüm ve Ağır Hastalık Hallerinde İzinler
Aşağıda yer alan kanun ve yönetmelik maddeleri, mahpusların yakınlarının ölüm ve ağır hastalık hallerinde izinli sayılmalarına ilişkin düzenlemeler içermektedir. Bu düzenlemeler, mahpusun iyi halli olup olmamasına göre, tutuklu ya da hükümlü olmasına göre ya da izne onay vermesi gereken merciye göre çeşitlilik gösterdiğinden Kanun ve yönetmeliklerdeki düzenlemeleri dikkatle okuyarak talepte bulunmanız önemlidir:
Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin İnfazı Hakkında Kanun’da mazeret iznine ilişkin genel düzenlemeler yer almaktadır:
- Mazeret izni
MADDE 94- (1) Hükümlülük süresinin onda birini iyi halle geçirmiş olanlara hükümlünün isteği ile;
a) Ana, baba, eş, kardeş veya çocuğunun ölümü nedeniyle ceza infaz kurumu en üst amirinin önerisi ve Cumhuriyet Başsavcılığının onayı ile,
b) Yukarıdaki bentte sayılan yakınlarından birisinin yaşamsal tehlike oluşturacak önemli ve ağır hastalık hallerinin veya deprem, su baskını, yangın gibi felaketler nedeniyle zarara uğradıklarının belgelendirilmesi koşuluyla kurum en üst amirinin görüşü, Cumhuriyet Başsavcılığının önerisi ve Adalet Bakanlığının onayı ile, yol dışında on güne kadar mazeret izni verilebilir.
(2) Bu Kanunun 25 inci maddesi kapsamına girenler hariç (burada ağırlaştırılmış müebbet hükümlülerinden bahsedilmektedir), yüksek güvenlikli ceza infaz kurumunda bulunanlar da dahil olmak üzere, güvenlik bakımından sakınca oluşturmaması koşuluyla tehlikeli olmayan hükümlünün, dış güvenlik görevlisinin refakatinde bulunmak şartıyla, talebi ve Cumhuriyet Başsavcısının onayıyla;
a) İkinci derece dahil kan veya kayın hısımlarından birinin ya da eşinin ölümü nedeniyle cenazesine katılması için yol süresi dışında iki güne kadar,
b) Sağlık Kurulu raporu ile belgelendirilmesi şartıyla ana, baba, eş, kardeş, çocuk ile eşin anne veya babasından birinin yaşamsal tehlike oluşturacak önemli ve ağır hastalık hallerinin bulunması nedeniyle bunlardan her biri için toplam iki defaya mahsus olmak üzere hasta ziyareti amacıyla yol süresi dışında bir güne kadar, izin verilebilir. Hükümlünün, izin süresi içinde gece konaklaması gerektiği takdirde, kendi evi veya (a) bendinde belirtilen bir yakınının evinde, güvenli görülen başka bir yerde ya da gidilen yerde bulunan kapalı ceza infaz kurumunda kalmasına, güvenlik hususu değerlendirilmek ve gerekli güvenlik tedbirleri alınmak suretiyle, gidilen yerin valisi tarafından karar verilir. Yurt dışına çıkmasını gerektirmesi durumunda hükümlüye, bu madde gereğince izin verilemez.
Ceza İnfaz Kurumlarının Yönetimi ile Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin İnfazı Hakkında Yönetmelik, bu izinlerin verilme şartlarına ilişkin sınırlılıkları ortaya koymaktadır:
- Mazeret izni
Madde 114- (1) Hükümlülük süresinin onda birini iyi hâlle geçirmiş olanlara hükümlünün isteği ile;
a) Ana, baba, eş, kardeş veya çocuğunun ölümü nedeniyle kurum en üst amirinin önerisi ve Cumhuriyet başsavcılığının,
b) Yukarıdaki bentte sayılan yakınlarından birisinin yaşamsal tehlike oluşturacak önemli ve ağır hastalık hâllerinin veya deprem, su baskını, yangın gibi felaketler nedeniyle zarara uğradıklarının belgelendirilmesi koşuluyla kurum en üst amirinin görüşü, Cumhuriyet başsavcılığının önerisi ve Bakanlığın, onayı ile yol dışında on güne kadar mazeret izni verilebilir.
(2) Gidilecek mesafe göz önünde bulundurularak gidiş geliş için toplam dört günü geçmemek üzere yol izni verilir.
(3) 5275 sayılı Kanunun 25 inci maddesi kapsamına girenler hariç (ağırlaştırılmış müebbet hükümlülerinden bahsedilmektedir), yüksek güvenlikli ceza infaz kurumunda bulunanlar da dâhil olmak üzere, güvenlik bakımından sakınca oluşturmaması koşuluyla tehlikeli olmayan hükümlünün, dış güvenlik görevlisinin refakatinde bulunmak şartıyla, talebi ve Cumhuriyet başsavcısının onayıyla;
a) İkinci derece dahil kan veya kayın hısımlarından birinin ya da eşinin ölümü nedeniyle cenazesine katılması için yol süresi dışında iki güne kadar,
b) Sağlık Kurulu raporu ile belgelendirilmesi şartıyla ana, baba, eş, kardeş, çocuk ile eşin anne veya babasından birinin yaşamsal tehlike oluşturacak önemli ve ağır hastalık hâllerinin bulunması nedeniyle bunlardan her biri için toplam iki defaya mahsus olmak üzere hasta ziyareti amacıyla yol süresi dışında bir güne kadar, izin verilebilir. Hükümlünün, izin süresi içinde gece konaklaması gerektiği takdirde, kendi evi veya (a) bendinde belirtilen bir yakınının evinde, güvenli görülen başka bir yerde ya da gidilen yerde bulunan kapalı ceza infaz kurumunda kalmasına, güvenlik hususu değerlendirilmek ve gerekli güvenlik tedbirleri alınmak suretiyle, gidilen yerin valisi tarafından karar verilir. Yurt dışına çıkmasını gerektirmesi durumunda hükümlüye, bu madde gereğince izin verilemez.
(4) Hükümlüye izin verilmesi sırasında aşağıdaki hususlar göz önünde bulundurulur:
a) Gidilecek yerin yol ve hava şartlarının uygun olması.
b) Hükümlünün iznini geçireceği yere gitmesinde sakınca olup olmadığına ilişkin, gideceği yerde bulunan kolluk görevlilerine tahkikat yaptırılması.
c) Hükümlü ile hasta olduğu belirtilen kişi arasındaki yakınlık derecesinin nüfus idaresinden alınacak kayıt ile belgelendirilmesi.
ç) Hastalığı belgeleyen resmi raporun, biri hastalığın uzmanı olmak üzere en az iki uzman hekim tarafından imzalanmış olması.
d) Ölüm ve ölen kişiyle yakınlığının resmi belge ile tespit edilmiş olması.
e) Deprem, su baskını, yangın gibi felaketler nedeniyle verilecek mazeret izinlerinde söz konusu mazeretin, Cumhuriyet başsavcılığı tarafından, ilgili kuruluşlardan araştırması yaptırılarak tespit edilmiş olması.
(5) Birinci fıkranın (b) bendi gereğince, Bakanlıktan onay alınmak üzere gönderilecek izin evrakına, dördüncü fıkrada belirtilen (d) bendi dışındaki belgelerin tamamı eklenir.
(6) Mazeret izni verilen hükümlü kapalı kurumda ise mutlaka dış güvenlik görevlilerinin refakatinde, harcırah ve yol giderleri hükümlü tarafından karşılanmak kaydıyla, açık kurum ya da çocuk eğitimevlerinde ise refakatsiz gönderilir.
(7) Hükümlünün mazeret izin talebi, Cumhuriyet başsavcılığınca uygun görülmemesi hâlinde durum, gerekçesiyle birlikte hükümlüye, uygun görülmesi hâlinde ise dış güvenlikten sorumlu birime bildirilir.
(8) Tutukluların mazeret izinleri hakkında 5275 sayılı Kanunun 116 ncı maddesinin ilgili hükümleri uygulanır.
Hükümlü ve Tutuklulara Yakınlarının Ölümü veya Hastalığı Nedeniyle Verilebilecek Mazeret İzinlerine Dair Yönetmelik’te ise cenazeye katılma ve hastalık nedeniyle mazeret izni ayrı ayrı düzenlenmiştir:
- Cenazeye Katılma İzni
Madde 5- (1) Ağırlaştırılmış müebbet hapis cezasına mahkum olanlar hariç, yüksek güvenlikli ceza infaz kurumlarında bulunanlar da dahil olmak üzere, güvenlik bakımından sakınca oluşturmaması koşuluyla tehlikeli olmayan hükümlülere; ikinci derece dahil kan veya kayın hısımlarından birinin ya da eşinin ölümü hâlinde, talebi ve Cumhuriyet başsavcısının onayıyla yol süresi hariç iki güne kadar cenazeye katılması amacıyla izin verilebilir.
(2) Soruşturmanın veya kovuşturmanın selameti ve güvenlik bakımından sakınca oluşturmaması koşuluyla tutuklulara; ikinci derece dâhil kan veya kayın hısımlarından birinin ya da eşinin ölümü hâlinde, ceza infaz kurumu en üst amirinin önerisi ve Cumhuriyet başsavcılığının onayı ile yol süresi hariç iki güne kadar cenazeye katılması amacıyla izin verilebilir.
(3) Hükümlü ve tutukluların, izin sırasında gece konakladıkları ev, ceza infaz kurumu veya diğer yerlerde geçirdikleri tüm süreler izin süresine dahildir.
(4) 28/3/2020 tarihli ve 2324 sayılı Cumhurbaşkanı Kararı ile yürürlüğe konulan Ceza İnfaz Kurumlarının Yönetimi ile Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin İnfazı Hakkında Yönetmeliğin 114 üncü maddesinin altıncı fıkrası çerçevesinde, bu maddeye göre izin verilen hükümlü ve tutuklulardan;
a) Kapalı ceza infaz kurumlarında bulunanlar dış güvenlik görevlisi refakatinde,
b) Açık ceza infaz kurumları ile çocuk eğitim evlerinde bulunanlar ise refakatsiz,
izne gönderilir.
- Hastalık nedeniyle mazeret izni
Madde 6- (1) Ağırlaştırılmış müebbet hapis cezasına mahkûm olanlar hariç, yüksek güvenlikli ceza infaz kurumunda bulunanlar da dâhil olmak üzere, güvenlik bakımından sakınca oluşturmaması koşuluyla tehlikeli olmayan hükümlülere; ana, baba, eş, kardeş, çocuk ile eşin anne veya babasının yaşamsal tehlike oluşturacak önemli ve ağır bir hastalığı bulunduğunun sağlık kurulu raporu ile belgelendirilmesi durumunda, Cumhuriyet başsavcısının onayıyla her bir yakını için toplam iki defaya mahsus olmak üzere, yol süresi hariç bir güne kadar hasta ziyareti için izin verilebilir.
(2) Soruşturmanın veya kovuşturmanın selameti ve güvenlik bakımından sakınca oluşturmaması koşuluyla tutuklulara; ana, baba, eş, kardeş, çocuk ile eşin anne veya babasının yaşamsal tehlike oluşturacak önemli ve ağır bir hastalığı bulunduğunun sağlık kurulu raporu ile belgelendirilmesi durumunda, soruşturma evresinde soruşturmayı yapan Cumhuriyet savcısı, kovuşturma evresinde ilgili hâkim veya mahkeme tarafından her bir yakını için toplam iki defaya mahsus olmak üzere, yol süresi hariç bir güne kadar hasta ziyareti için izin verilebilir.
(3) Hükümlü ve tutukluların, izin sırasında gece konakladıkları ev, ceza infaz kurumu veya diğer yerlerde geçirdikleri tüm süreler izin süresine dahildir.
(4) Ceza İnfaz Kurumlarının Yönetimi ile Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin İnfazı Hakkında Yönetmeliğin 114 üncü maddesinin altıncı fıkrası çerçevesinde, bu maddeye göre izin verilen hükümlü ve tutuklulardan;
- a) Kapalı ceza infaz kurumlarında bulunanlar dış güvenlik görevlisi refakatinde,
- b) Açık ceza infaz kurumları ile çocuk eğitim evlerinde bulunanlar ise refakatsiz,
izne gönderilir.
Bu haklarınızdan faydalanamamanız halinde itiraz yollarına başvurmanız mümkündür.
İzinden Geç Dönme
Herhangi bir sebeple izindeyken doğal afete yakalanmanız yüzünden izinden hapishaneye geç dönmeniz söz konusu olursa bu gerekçeyle izinden geç döndüğünüz için herhangi bir ceza ile karşılaşmazsınız (Kanun madde 97).
- İzinden dönmeme, geç dönme
Madde – 97/1- İzinden dönmeyen veya iki günden fazla bir süre geçtikten sonra dönen hükümlüler hakkında Türk Ceza Kanununun 292 nci ve izleyen maddelerinde yazılı hükümler uygulanır. Salgın hastalık, doğal afet, savaş veya seferberlik durumunda bu sebeplerden dolayı izinden dönemeyen veya geç dönen hükümlülere ceza verilmez.
Doğal Afette Yardım
İnfaz Yönetmeliğine göre İdare ve Gözlem Kurulu, açık ceza infaz kurumunda ve eğitimevlerinde tutulan hükümlülerin doğal afet sonrası yardım çalışmalarına katılmak için kurum dışına çıkması yönünde karar alabilir (Yönetmelik madde 28/1-g). Ayrıca açık hapishanelerde ve eğitimevlerinde bulunan hükümlüler de doğal afet sonrası yardım faaliyetlerinde bulunmak için talepte bulunabilirler (Yönetmelik madde 92/3-b)
- İdare ve gözlem kurulunun görev ve yetkileri
Madde – 28/1 İdare ve gözlem kurulu aşağıda sayılan işleri yapmakla görevli ve yetkilidir:
…
g) Açık kurumlar ile eğitimevlerinde bulunan hükümlülerden; kurum dışındaki eğitim, ağaçlandırma, çevre düzenlemesi ve temizliği, doğal afet sonrası yardım, tiyatro çalışmaları gibi sosyal, kültürel ve sportif etkinliklere katılacak hükümlülerin, kurum dışına çıkabilmeleri için karar almak.
- Beden eğitimi ve etkinliklere katılma
Madde 92/3- Açık kurumlarda ve çocuk eğitimevlerinde bulunan hükümlüler, istekli olmaları hâlinde;
…
b) Doğal afet sonrası yardım faaliyetlerine,
…
katılabilirler.
Açık hapishanedeki mahpusların yararlanabildiği şartlardan kendinizin de yararlandığını düşünüyorsanız idare ve gözlem kurulundan bunu talep edebilirsiniz. Talebinizin reddedilmesi halinde infaz hakimliğine, infaz hakimliğinin de talebinizi kabul etmemesi halinde itiraz merci olarak ağır ceza mahkemesine ve devamında Anayasa Mahkemesi ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne başvurabilirsiniz.
Doğal Afet Yaşandığı Sırada ve Hemen Sonrasında Neler Yapılmalı?
Kapalı hapishanelerde kural olarak oda ve koridor kapıları kapalı tutulur. Ancak kimi hallerde bu kapılar açılabilir. İnfaz Kanun’una göre bu sebeplerden biri, ölüm, deprem veya yangın gibi olağanüstü hallerdir (madde 34/1-e).
- Kapıların açılmaması ve temasın önlenmesi
Madde 34/1- Kapalı kurumlarda oda ve koridor kapıları kapalı tutulur. Kapılar aşağıdaki hâllerde açılır:
…
e) Ölüm, deprem veya yangın gibi olağanüstü hâller.
Bir afet yaşandığında mahpusların güvenliğini sağlamak için hapishane idaresi gerekli önlemleri alması gerektiğinden kanunun da gösterdiği üzere kapıların açılması söz konusu olabilir. Kapılar, afet esnasında ve/veya afetten sonra mahpusların güvenliği sağlanana kadar koğuş ve eklentilerinde tutulmanın tehlikeli olduğu durumlarda açık tutulabilir ve bununla ilgili güvenlik değerlendirmesini idare yapacaktır. Eğer böyle olağanüstü hallerde hayatınızı tehlikeye atacak seviyede kilit altında tutulmaya devam ediyorsanız bu, idarenin yükümlülüğünü yerine getirmediği anlamına gelir.
(Afetin hemen ardından yakınlarınızla iletişim kurmakla ilgili bilgilendirmeler bu bilgi notunun içinde ayrı bir başlık altında aktarılmaktadır.)
Açık hapishanede ve eğitimevlerinde tutulan mahpuslar ayrıca özel izinle kurum dışına çıkabilmektedir. COVID-19 izniyle açık hapishanede kalan mahpuslar bakanlık izniyle halihazırda hapishanelerde değildir. Onlar yerine kapalıda belirli şartları taşıyan mahpuslar açığa geçirilmiştir. Eğer açıkta tutulan bu mahpus grubundaysanız ve hapishane idaresi açıktaki mahpuslara verilen bu izinden sizin de faydalanmanızı sağlıyorsa doğal afet sebebiyle bu izinleri birleştirerek kullanmanıza da izin verilebilir (İnfaz Kanunu madde 95).
- Özel izin
Madde 95 – Açık ceza infaz kurumlarında bulunanlarla kapalı ceza infaz kurumunda olup da açık ceza infaz kurumlarına ayrılmaya hak kazananlara, aileleriyle bağlarını sürdürmelerini veya güçlendirmelerini ve dış dünyaya uyumlarını sağlamak amacıyla kurum en üst amirinin önerisi ve Cumhuriyet Başsavcılığının onayı ile üç ayda bir, yol hariç yedi güne kadar izin verilebilir. Hastalık veya doğal afet gibi zorunlu hâllerde bu izinler birleştirilerek kullandırılabilir. (Ek cümle:14/4/2020-7242/39 md.) Hastalık veya doğal afet gibi zorunlu hâllerde bu izinler birleştirilerek kullandırılabilir.
7242 sayılı Kanun’un 33. Maddesi uyarınca 5275 sayılı İnfaz Kanunu’nun 66. Maddesinin 3. Fıkrasına eklenen “salgın hastalık” düzenlemesi ile birlikte, salgın hastalık durumunda da mahpusların kuruma ait telefon ve faks cihazından derhâl yararlanmaları sağlanmıştır.
Hükümlünün telefon ile haberleşme hakkı
Madde 66- (..)
(3) Açık ve kapalı ceza infaz kurumlarındaki hükümlüler altsoy, üstsoy, eş ve kardeşlerinin ölüm, ağır hastalık, salgın hastalık veya doğal afet hâllerinde, kuruma ait telefon ve faks cihazından derhâl yararlandırılırlar. Görüşmeler, tutanak ile belgelenir ve tutanaklar özel bir dosyada saklanır.
Not: Bu bilgi notu 17.12.2023 tarihinde güncellenmiştir.